توضیحات

جهت دانلود فایل پی دی اف خلاصه کتاب، بر روی لینک زیر کلیک نمایید.

M434_Abstract

پیشگفتار

در طول نیم قرن گذشته، باروری جهانی به طرزی بی¬سابقه کاهش پیدا کرد. میزان باروری کل از پنج فرزند برای هر مادر در نیمه نخست دهه¬ی ۱۹۵۰ به ۶/۲ فرزند در سال ۲۰۰۹ رسید. اگر چه در دوره ۱۹۵۵-۱۹۵۰ اروپا، آمریکای شمالی، استرالیا و نیوزلند در وضعیت باروری در حال گذار بودند، اما در منطقه آسیا میزان باروری کل در حدود شش فرزند برای هر مادر بود. هر چند تا سال¬های دهه¬ی ۱۹۷۰ و نیمه نخست دهه¬ی ۱۹۸۰ باروری در مناطق توسعه یافته به سطوح بسیار پایینی تقلیل یافت، اما قاره آسیا روندهای باروری متفاوتی در طول پنجاه سال گذشته تجربه کرد. به¬طورکلی در اوایل دهه¬ی ۱۹۵۰ باروری در آسیا بسیار بالا بود و در اواخر این دهه کشورهای آسیای شرقی در مسیر گذار باروری قرار گرفتند. طی سال¬های ۱۹۸۰-۱۹۶۵، باروری در این کشورها به¬طرزی بی¬سابقه کاهش یافت. استمرار روندهای نزولی باروری سبب شد تا این کشورها در اوایل دهه¬ی ۱۹۹۰ به باروری زیر سطح جایگزینی (کمتر از دو فرزند به ازای هر زن در سنین باروری) دست یابند (راد و ثوابی، ۱۳۹۴).
انتقال باروری در ایران (به عنوان یکی از کشورهای قاره آسیا) نیز به طور غیر مستمر، در فاصله زمانی سه دهه (از ابتدای دهه¬ی ۱۳۵۰ تا اواخر دهه¬ی ۱۳۷۰) صورت گرفت. برآوردهای انجام شده از روند تحولات باروری حاکی از این است که میزان باروری کل از حدود ۷/۷ فرزند برای هر زن در سال ۱۳۴۵ به ۶/۳ فرزند در سال ۱۳۵۵ کاهش یافته است. در سال¬های بعد باروری ابتدا اندکی افزایش و سپس روند ثابتی را تا حدود سال ۱۳۶۳ ادامه می دهد (حسینی، ۱۳۸۹). باروری کل در کشور از سال¬های ۱۳۶۴ به بعد شروع به کاهش نمود و سپس از اواخر سال¬های دهه¬ی ۱۳۶۰ و با اجرایی شدن برنامه¬های تنظیم خانواده در سال ۱۳۶۸، سرعت چشم¬گیری به خود گرفت. تنها در ۷ سال بعد میزان باروری کل به ۸/۲ فرزند رسید که کاهش بیش از ۵۰ درصدی را نشان می¬دهد. میزان باروری کل در سال ۱۳۷۹ به حدود ۱/۲ و در سال ۱۳۸۵ به ۹/۱ کاهش یافت (عباسی شوازی و حسینی چاوشی، ۱۳۹۲).
نتایج آخرین سرشماری جمعیت کشور نیز حاکی است که میانگین تعداد فرزندان کنونی خانوارها در نه استان از سی و یک استان کشور کمتر از ۵/۱ فرزند، در شانزده استان بین ۵/۱ تا ۹/۱ فرزند و تنها در شش استان میانگین تعداد فرزندان کنونی خانوارها دو و یا بیشتر از دو فرزند است. به موازات این روند کاهنده باروری، شاهد افزایش در خانواده¬های تک فرزند و یا بدون فرزند، تأخير در سن ازدواج و تأخیر در تشکیل خانواده، افزایش میزان¬های طلاق، شیوع سقط-های جنین عمدی و شیوع روابط غیر نکاحی در زیر گروه¬های جوان جمعیتی بوده¬ایم (عرفانی، ۱۳۹۱).
نسل جدید، فرزند را مخل آسایش، گران¬قیمت و پرهزینه می¬داند و با توجه به اینکه والدين دیگر خواسته¬های خود را از لحاظ عواطف در فرزندان نمی¬یابند تمایلی برای فرزند آوری بیشتر ندارند. گرایش به داشتن فرزند کمتر نشانه آن است که ارزش¬های زنان با تغییراتی مواجه شده است؛ از جمله آنکه از محیط¬های کوچک خانوادگی¬شان بیرون آمده¬اند، تحصیل می¬کنند، در مناسبات اجتماعی شرکت یافته و در همه عرصه¬ها فعال¬اند و البته قصد دارند تا برای فرزندان کمتر خود مادران بهتری هم بشوند (حسینی و بلال، ۱۳۹۳).
از طرف دیگر با توجه به گذار دوم جمعیتی نهاد خانواده دگرگون گردید و صورت¬های جدید انتخاب زندگی مشترک تقویت شد. به عقیده ون دکا مدل خانواده “بورژوا” که در پس اولین گذار قرار داشت، در گذار جمعیتی دوم جایش را به خانواده “فردگرایانه” داده است. با تغییراتی که در سطح خانواده (همچون پایین آمدن میزان ازدواج، افزایش سن اولین ازدواج، افزایش طلاق و زوج زیستی) به وقوع پیوست، تغییراتی هم در نحوه فرزندآوری پیش آمد از قبیل: بهبود وسایل کنترل مواليد و دسترسی به سقط جنین بی¬خطر، بالا رفتن سن زنان در تولد اولین فرزند، افزایش بی فرزندی قطعی، افزایش فرزندآوری خارج از ازدواج. در پی تغییرات ایجاد شده در نظام¬های ارزشی، تغییراتی هم در روش¬های کنترل موالید و دسترسی به سقط جنین بی¬خطر به وقوع پیوست که زنان را قادر می¬ساخت فقط زمانی باردار شوند که می¬خواهند؛ و فقط در صورتی دوره¬ی بارداری را به¬طور کامل طی¬کنند که تولد بچه برایشان مطلوب باشد و به غنای زندگی زوجین کمک کند. همچنین، با استفاده از روش¬های مؤثر کنترل موالید، برقراری روابط جنسی بدون ترس از گرفتاری بچه¬داری دراز مدت ممکن گردید که این خود باعث شد که رابطه¬ی قوی بین ازدواج رسمی و فرزندآوری تضعیف شود. پژوهش¬های مختلفی به بررسی آسیب¬های ناشی از تک فرزندی پرداخته¬اند، به¬طوری که در حوزه¬های مختلف اثرات تک فرزندی به این صورت مطرح شده است؛ فرزندسالاری، بلوغ زودرس، کم شدن روابط اجتماعی و عدم جامعه پذیری، کاهش انسجام خانواده، تضعیف شبکه¬ی ارتباطی خانواده، جایگزینی رسانه که تمام این موارد حوزه¬های مختلفی را در خانواده تحت¬الشعاع خود درآورده و شرایط را برای یک وضعیت متناسب در راستای پیشرفت خانواده و جامعه حاکم بر آن دشوار می¬گرداند (ساطوریان و همکاران، ۱۳۹۳).
در نیم قرن اخیر تغییرات بنیادی در شکل و ویژگی‌های خانواده در ایران محسوس بوده است. انتقال از خانواده گسترده به هسته‌ای از بارزترین این تغییرات بوده و کاهش اساسی و مستمر مرگ و میر شانس، دوام و بقای خانواده را افزایش داده و از آن طریق به تثبیت خانواده هسته‌ای کمک کرده است (امامی و همکاران، ۱۳۹۳). کاهش سطح زاد و ولد و باروری علاوه بر تأثیر قاطعی که بر میزان رشد جمعیت و از آن طریق تعدیل شتاب افزایش تعداد جمعیت داشته، بر ترکیب و ساختار جمعیت نیز تأثیر خواهد گذاشت. کاهش مستمر زاد و ولد و انتقال از باروری طبیعی به باروری کنترل‌شده، به تدریج ساختار سنی جمعیت را از وضعیت جوانی خارج و به طرف سالخوردگی سوق می‌دهد. به همین لحاظ، هرم سنی جمعیت ایران که به جرئت می‌توان گفت در طول تاریخ همواره قاعده‌ای گسترده داشته و به لحاظ تمرکز بیش از ۴۰ درصد از کل جمعیت در سنین کمتر از ۱۵ سال از ساختاری جوان برخوردار بود، در دو دهه‌ی اخیر به سبب کاهش باروری تغییر شکل داده و نوعی فرورفتگی در قاعده هرم سنی ایجاد شده است. به همین سبب تغییر شکل هرم سنی نسبت جمعیت کمتر از ۱۵ سال از رقمی بیش از ۴۵ درصد در سال ۱۳۶۵ به رقمی اندکی بیش از ۳ درصد در حال حاضر کاهش و در واقع در فاصله کمتر از ۲۰ سال با روندی بی‌سابقه به دو سوم تقلیل یافته است. روند کاهش جمعیت کمتر از ۱۴ ساله تا چند دهه‌ی دیگر ادامه خواهد داشت و به حدود ۲۰ درصد نیز خواهد رسید (زنجانی، ۱۳۹۶).
طی ۲۰ سال آینده، از سال ۲۰۲۵ رشد جمعیت ایران به زیر یک درصد کاهش خواهد یافت. بر این اساس، رشد جمعیت طی سال‌های اخیر با کاهش محسوسی همراه بوده است و انتظار می‌رود این رقم در دو دهه‌ی آینده نیز همچنان ادامه یابد (امامی و همکاران، ۱۳۹۳). بنابراین امروزه کاهش گرایش به تک فرزند نیز مانند تأخیر در ازدواج و خیلی از مسائل دیگر، به فهرست مسائل اجتماعی پیوسته است که می‌بایست مورد بررسی قرار گرفته و راه‌حلی برای آن پیدا شود زیرا با توجه به تغییرات جمعیتی در طول سه دهه‌ی گذشته و مسائل و چالش‌های جمعیتی ناشی از آن، کاهش سطح باروری تأثیر قاطعی بر میزان رشد، ترکیب و ساختار سنی و جنسی جمعیتی و تعدیل شتاب افزایش تعداد جمعیت خواهد داشت. به علاوه، تجربه باروری زیر جایگزینی، پیامدهایی همچون سالخوردگی جمعیت، زنانه شدن جمعیت سالمند و کاهش نسبت حمایت بالقوه را در پی دارد. در نتیجه، توجه به این پدیده و اندازه‌گیری و تبیین آن با توجه به عوامل اجتماعی- فرهنگی مؤثر بر آن بیش از پیش از اهمیت برخوردار است (همان).